Merkaz Cultureel Centrum, Utrecht
MERKAZ centrum voor Joodse cultuur en progressief Jodendom, Utrecht
Nieuwegracht 92 te Utrecht
Opgeleverd: februari 2005
Een gebouw als een verhaal
Bettina van Santen
Post Planjer, Nr 39, April 2005
Utrechts Bulletin voor Architectuur en Stedenbouw
Ruth van Eck-Rotholz ontwierp de verbouwing van het voormalige Joodse Weeshuis aan de Nieuwegracht tot Joods Cultureel Centrum.
Aan de Nieuwegracht 92 lag tot 1942 het Centraal Israëlitisch Weeshuis. In de oorlog werden de kinderen en het personeel door de Duitsers weggehaald en op transport gezet. Er keerde nauwelijks iemand terug. Na de oorlog was het gebouw langdurig in gebruik bij het Wilhelminakinderziekenhuis. Halverwege de jaren negentig verhuisde het ziekenhuis naar de Uithof en als bij toeval werden de restanten van de plafondschildering van de synagogeruimte achter een zolderdeur aangetroffen. De herinnering aan het verleden kwam tot leven.
De koper van het pand wilde er appartementen in bouwen en had geen boodschap aan de geschiedenis. De ondertussen opgerichte Stichting Merkaz wilde dit Joodse erfgoed echter nieuw leven inblazen, vroeg een monumentenstatus aan en poogde het gebouw over te kopen. Aan het eerste verzoek kon door de Gemeente vlot worden voldaan, het tweede leek onmogelijk vanwege de hoge prijs die werd gevraagd. Pas nadat de ontwikkelaar – waarschijnlijk uit onvrede over de moeizame gang van zaken - het pand had doorverkocht aan het Leger des Heils, kon de Stichting na fikse onderhandeling het achterste deel van het voormalige weeshuis kopen. Dit was het gedeelte met de synagoge en de restanten van de originele plafondschildering. Architecte Ruth van Eck-Rotholz verbouwde het pand tot Joods cultureel centrum dat in december jongstleden haar deuren opende.
Al bij het benaderen van de centrum via de Magdelenastraat, blijkt dat hier een verhaal verteld wil worden. Een taps toelopende betegelde vloer leidt naar een in eenvoudige vormen en kleuren uitgevoerd entree annex portiersloge, onder een opgetilde luifel die het bestaande gebouw is ingeschoven. Deze buitenloper wordt begrensd door een lage, zwart betegelde muur met een afgeschuinde, gepolijste bovenkant. Naast de ingang staat voor de rood geschilderde tuinmuur een klein beeldje van een wegrennend en omkijkend meisje, nog net beschut onder de luifel. Eenmaal binnen, toont zich achter de sobere negentiende-eeuwse, bakstenen gevel een bijzonder spel van licht en ruimte.
De essentie van het nieuwe ontwerp in het oude gebouw is een verdraaiing van de plattegrond in de richting van Jeruzalem. Deze draaiing van iets meer dan 5 graden ten opzichte van de oude – ook op het oosten gerichte , plattegrond schept een ruimtelijkheid die continu verrast en letterlijk perspectief biedt. De bestaande muren van het oude gebouw en de nieuwe lijnen leveren een samenspel op van zich telkens openende ruimten, ook omdat er nergens deuren tussen geplaatst zijn. De draaiing heeft als functionele bijwerking dat het op een natuurlijke wijze alle ruimten organiseert. De grote publieke ruimten bevinden zich binnen ‘het tapijt’ van de gedraaide plattegrond, de schegvormige ruimten erbuiten bieden de mogelijkheid om voorzieningen onder te brengen.
LICHT
Naast de verdraaiing van de plattegrond is licht essentieel voor het ontwerp. Aangezien het pand gesplitst is, met het Leger des Heils aan de Nieuwgracht- en Magdelenastraatzijde, komt er alleen licht binnen via de achtergevel. Daarom zijn de boogvormige bovenlichten van de ramen van de synagoge nu geopend en werd een terugliggend geveldeel van onder tot boven met glas ingevuld. Achter deze glazen travee bevindt zich het nieuwe trappenhuis, nodig omdat ook de trap in het deel van het Leger des Heils zat. Het trappenhuis is zo open mogelijkheid vormgegeven door de treden geen stootborden te geven.
Licht was naast een functionele noodzaak, ook een religieuze noodzaak. Zo geven nieuwe dakramen aan de westzijde niet alleen licht, maar het is ook het licht dat op vrijdag bij zonsondergang het begin van de sjabbat aankondigt. De trots is de gerestaureerde synagogeruimte met de unieke negentiende-eeuwse plafondschilderingen. De oorspronkelijke inrichting van het weeshuis en de synagoge is met het wegvoeren van de kinderen verdwenen. De huidige kroonluchter en het glas-in-lood in de synagogeruimte zijn afkomstig uit een niet meer bestaande synagoge in Aken. Het was in deze synagoge dat de ouders van Anne Frank zijn getrouwd voordat ze naar Nederland kwamen.
SYMBOLIEK
Het besef dat dit gebouw meer is dan zomaar een gerestaureerd historisch gebouw, dringt pas goed door als de symboliek van het ontwerp gaat spreken. Zo is er de verdraaiing van de nieuwe plattegrond die op de begane grond buiten de gevel doorloopt in de loper. Er is het in het zicht gelaten fragment van de oude fundering op de plaats waar men afdaalt naar een ondergrondse sanitaire ruimte. Beiden verbeelden dat de ruimte niet ophoudt bij de buitenmuur of de muur niet ophoudt bij de fundering . Dit ‘doorgaan’ symboliseert de toekomst, het niet eindig-zijn. De kleur rood die terugkeert in de wand naast het trappenhuis, in de buitenmuur en in het kersenhout van de binnenwanden is eveneens rijk aan symboliek. In het Hebreeuws kunnen de letters van een woord in diverse combinaties meerdere betekenissen krijgen en zo kan het woord adam = de mens, verwant zijn aan de woorden voor aarde (de rode, ijzerhoudende klei van het land), voor bloed en voor rood.
De symboliek is alom aanwezig, variërend van de A van MerkAz met het eeuwig brandend licht tot de glazen wand van het trappenhuis vormgegeven als een trap naar de hemel (Jacobsladder). Een gebouw met zoveel symboliek kan zwaar beladen worden, maar het is hier gevat in een subtiele vormgeving. Het was niet de bedoeling om pontificaal naar buiten te treden als Joods centrum, zo is er ook aan de Nieuwegracht geen bord dat de aanwezigheid van het centrum verraadt. Je moet het weten, net zoals je moet weten dat het zwarte buitenmuurtje onder een hoek van zestig graden is afgeschuind, gelijk aan het aantal graden van een gelijkzijdige driehoek en dat twee gelijkzijdige driehoeken samen de davidsster vormen. De afgeschuinde zijde van het muurtje is glimmend gepolijst zodat het de gezichten weerspiegelt van iedereen die in en om het gebouw loopt, als teken van nieuw leven nadat het oude leven ooit met geweld uit het gebouw werd weggevoerd.
Een week voor de opening werden alle namen van de vermoorde weeskinderen en personeelsleden genoemd in het kader van de herdenking van zestig jaar bevrijding van Auschwitz. Een andere samenloop van omstandigheden is het samenvallen van de restauratie van het Joodse weeshuis met het opblazen van de Duitse bunker op het Servaasbolwerk, nog geen 500 meter verderop. Voor sommige betrokkenen duidde dit niet op toeval, maar op gerechtigheid. Hoe het ook zij, de geschiedenis kent vele wrange maar ook wonderbaarlijke verhalen en dat wordt op een subtiel wijze verbeeld achter de Nieuwegracht.
Opdrachtgever: Stichting Merkaz
Vloeroppervlakte: 438 m2
Programma: entree sluis met portiersloge en veiligheids maatregelen,
Restauratie en renovatie van het Gemeentelijke Monument synagoge plafond en muur schilderingen,
synagoge ruimte voor 130 mensen tijdens en dienst,
aanbrengen nieuwe balkon verdieping in synagoge,
herbruijk overgeblijven glass-in lood, krone licht, en lampen van het voormalige synagoge in Aken, Duitsland,
Rabbijn kamer, vergaderzaal, en twee leslokalen
multifunctionele ruimte,
keukenvoorzieningen en bali,
toiletten, mindervalide toilet en kapstok voorzieningen,
berg ruimten
trappenhuizen, lift,
Architect: Ruth van Eck-Rotholz
Office: Van Eck-Rotholz Architecten b.v.
Models: Ruth van Eck Rotholz
Standbeeld Kunstenaar: Channa Cassuto
Plafondschildering Restaurator: Erik J. Tjebbes
Monumenten Adviseur: Z. Leijen,
DienstStadsontwikkeling Gemeente Utrecht
MERKAZ centrum voor Joodse cultuur en progressief Jodendom, Utrecht
Nieuwegracht 92 te Utrecht
Opgeleverd: februari 2005
Een gebouw als een verhaal
Bettina van Santen
Post Planjer, Nr 39, April 2005
Utrechts Bulletin voor Architectuur en Stedenbouw
Ruth van Eck-Rotholz ontwierp de verbouwing van het voormalige Joodse Weeshuis aan de Nieuwegracht tot Joods Cultureel Centrum.
Aan de Nieuwegracht 92 lag tot 1942 het Centraal Israëlitisch Weeshuis. In de oorlog werden de kinderen en het personeel door de Duitsers weggehaald en op transport gezet. Er keerde nauwelijks iemand terug. Na de oorlog was het gebouw langdurig in gebruik bij het Wilhelminakinderziekenhuis. Halverwege de jaren negentig verhuisde het ziekenhuis naar de Uithof en als bij toeval werden de restanten van de plafondschildering van de synagogeruimte achter een zolderdeur aangetroffen. De herinnering aan het verleden kwam tot leven.
De koper van het pand wilde er appartementen in bouwen en had geen boodschap aan de geschiedenis. De ondertussen opgerichte Stichting Merkaz wilde dit Joodse erfgoed echter nieuw leven inblazen, vroeg een monumentenstatus aan en poogde het gebouw over te kopen. Aan het eerste verzoek kon door de Gemeente vlot worden voldaan, het tweede leek onmogelijk vanwege de hoge prijs die werd gevraagd. Pas nadat de ontwikkelaar – waarschijnlijk uit onvrede over de moeizame gang van zaken - het pand had doorverkocht aan het Leger des Heils, kon de Stichting na fikse onderhandeling het achterste deel van het voormalige weeshuis kopen. Dit was het gedeelte met de synagoge en de restanten van de originele plafondschildering. Architecte Ruth van Eck-Rotholz verbouwde het pand tot Joods cultureel centrum dat in december jongstleden haar deuren opende.
Al bij het benaderen van de centrum via de Magdelenastraat, blijkt dat hier een verhaal verteld wil worden. Een taps toelopende betegelde vloer leidt naar een in eenvoudige vormen en kleuren uitgevoerd entree annex portiersloge, onder een opgetilde luifel die het bestaande gebouw is ingeschoven. Deze buitenloper wordt begrensd door een lage, zwart betegelde muur met een afgeschuinde, gepolijste bovenkant. Naast de ingang staat voor de rood geschilderde tuinmuur een klein beeldje van een wegrennend en omkijkend meisje, nog net beschut onder de luifel. Eenmaal binnen, toont zich achter de sobere negentiende-eeuwse, bakstenen gevel een bijzonder spel van licht en ruimte.
De essentie van het nieuwe ontwerp in het oude gebouw is een verdraaiing van de plattegrond in de richting van Jeruzalem. Deze draaiing van iets meer dan 5 graden ten opzichte van de oude – ook op het oosten gerichte , plattegrond schept een ruimtelijkheid die continu verrast en letterlijk perspectief biedt. De bestaande muren van het oude gebouw en de nieuwe lijnen leveren een samenspel op van zich telkens openende ruimten, ook omdat er nergens deuren tussen geplaatst zijn. De draaiing heeft als functionele bijwerking dat het op een natuurlijke wijze alle ruimten organiseert. De grote publieke ruimten bevinden zich binnen ‘het tapijt’ van de gedraaide plattegrond, de schegvormige ruimten erbuiten bieden de mogelijkheid om voorzieningen onder te brengen.
LICHT
Naast de verdraaiing van de plattegrond is licht essentieel voor het ontwerp. Aangezien het pand gesplitst is, met het Leger des Heils aan de Nieuwgracht- en Magdelenastraatzijde, komt er alleen licht binnen via de achtergevel. Daarom zijn de boogvormige bovenlichten van de ramen van de synagoge nu geopend en werd een terugliggend geveldeel van onder tot boven met glas ingevuld. Achter deze glazen travee bevindt zich het nieuwe trappenhuis, nodig omdat ook de trap in het deel van het Leger des Heils zat. Het trappenhuis is zo open mogelijkheid vormgegeven door de treden geen stootborden te geven.
Licht was naast een functionele noodzaak, ook een religieuze noodzaak. Zo geven nieuwe dakramen aan de westzijde niet alleen licht, maar het is ook het licht dat op vrijdag bij zonsondergang het begin van de sjabbat aankondigt. De trots is de gerestaureerde synagogeruimte met de unieke negentiende-eeuwse plafondschilderingen. De oorspronkelijke inrichting van het weeshuis en de synagoge is met het wegvoeren van de kinderen verdwenen. De huidige kroonluchter en het glas-in-lood in de synagogeruimte zijn afkomstig uit een niet meer bestaande synagoge in Aken. Het was in deze synagoge dat de ouders van Anne Frank zijn getrouwd voordat ze naar Nederland kwamen.
SYMBOLIEK
Het besef dat dit gebouw meer is dan zomaar een gerestaureerd historisch gebouw, dringt pas goed door als de symboliek van het ontwerp gaat spreken. Zo is er de verdraaiing van de nieuwe plattegrond die op de begane grond buiten de gevel doorloopt in de loper. Er is het in het zicht gelaten fragment van de oude fundering op de plaats waar men afdaalt naar een ondergrondse sanitaire ruimte. Beiden verbeelden dat de ruimte niet ophoudt bij de buitenmuur of de muur niet ophoudt bij de fundering . Dit ‘doorgaan’ symboliseert de toekomst, het niet eindig-zijn. De kleur rood die terugkeert in de wand naast het trappenhuis, in de buitenmuur en in het kersenhout van de binnenwanden is eveneens rijk aan symboliek. In het Hebreeuws kunnen de letters van een woord in diverse combinaties meerdere betekenissen krijgen en zo kan het woord adam = de mens, verwant zijn aan de woorden voor aarde (de rode, ijzerhoudende klei van het land), voor bloed en voor rood.
De symboliek is alom aanwezig, variërend van de A van MerkAz met het eeuwig brandend licht tot de glazen wand van het trappenhuis vormgegeven als een trap naar de hemel (Jacobsladder). Een gebouw met zoveel symboliek kan zwaar beladen worden, maar het is hier gevat in een subtiele vormgeving. Het was niet de bedoeling om pontificaal naar buiten te treden als Joods centrum, zo is er ook aan de Nieuwegracht geen bord dat de aanwezigheid van het centrum verraadt. Je moet het weten, net zoals je moet weten dat het zwarte buitenmuurtje onder een hoek van zestig graden is afgeschuind, gelijk aan het aantal graden van een gelijkzijdige driehoek en dat twee gelijkzijdige driehoeken samen de davidsster vormen. De afgeschuinde zijde van het muurtje is glimmend gepolijst zodat het de gezichten weerspiegelt van iedereen die in en om het gebouw loopt, als teken van nieuw leven nadat het oude leven ooit met geweld uit het gebouw werd weggevoerd.
Een week voor de opening werden alle namen van de vermoorde weeskinderen en personeelsleden genoemd in het kader van de herdenking van zestig jaar bevrijding van Auschwitz. Een andere samenloop van omstandigheden is het samenvallen van de restauratie van het Joodse weeshuis met het opblazen van de Duitse bunker op het Servaasbolwerk, nog geen 500 meter verderop. Voor sommige betrokkenen duidde dit niet op toeval, maar op gerechtigheid. Hoe het ook zij, de geschiedenis kent vele wrange maar ook wonderbaarlijke verhalen en dat wordt op een subtiel wijze verbeeld achter de Nieuwegracht.
Opdrachtgever: Stichting Merkaz
Vloeroppervlakte: 438 m2
Programma: entree sluis met portiersloge en veiligheids maatregelen,
Restauratie en renovatie van het Gemeentelijke Monument synagoge plafond en muur schilderingen,
synagoge ruimte voor 130 mensen tijdens en dienst,
aanbrengen nieuwe balkon verdieping in synagoge,
herbruijk overgeblijven glass-in lood, krone licht, en lampen van het voormalige synagoge in Aken, Duitsland,
Rabbijn kamer, vergaderzaal, en twee leslokalen
multifunctionele ruimte,
keukenvoorzieningen en bali,
toiletten, mindervalide toilet en kapstok voorzieningen,
berg ruimten
trappenhuizen, lift,
Architect: Ruth van Eck-Rotholz
Office: Van Eck-Rotholz Architecten b.v.
Models: Ruth van Eck Rotholz
Standbeeld Kunstenaar: Channa Cassuto
Plafondschildering Restaurator: Erik J. Tjebbes
Monumenten Adviseur: Z. Leijen,
DienstStadsontwikkeling Gemeente Utrecht